Dzisiaj w Watykanie został zaprezentowany drugi Roczny Raport Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich dotyczący roku 2024 i liczący 202 strony.
Podobnie jak w pierwszym pilotażowym raporcie za rok 2023 przyjęto model analogiczny do powszechnego okresowego przeglądu Rady Praw Człowieka ONZ, w ramach którego co roku ocenia się rotacyjną grupę państw członkowskich. Ta metoda pozwala w ciągu kilku lat ocenić wszystkie państwa członkowskie i zakończyć pełny cykl sprawozdawczy. Jeśli chodzi o Kościół, to prezentowane są Kościoły lokalne krajów, które w roku sprawozdawczym uczestniczyły w wizytach ad limina. Drugi Raport, podobnie jak pierwszy przedstawia dane i rekomendacje dotyczące 4 obszarów:
1. obszar to Kościół lokalny – przedstawia opis działań dostarczony przez 18 Konferencji Episkopatów z kilku kontynentów oraz z 2 zgromadzeń zakonnych.
2. obszar, to opis polityki ochrony w kościołach z poszczególnych regionów kontynentalnych. Ten opis przygotowany jest przez grupy regionalne (kontynentalne) Papieskiej Komisji (PCPM). W tym Raporcie prezentowane są opisy 4 grup regionalnych: afrykańskiej; amerykańskiej (Am Płn, środkowa i Pd), Azji i Oceanii oraz grupy europejskiej.
3. obszar przedstawia i ocenia posługę ochrony ze strony Kurii Rzymskiej wobec kościołów w badanych krajach. W obecnym Raporcie omówione zostały inicjatywy
i rekomendacje dla Dykasterii ds. Ewangelizacji.
4. i ostatni obszar to posługa Kościoła w zakresie ochrony w społeczeństwie.
W aktualnym Raporcie przedstawione są działania Ruchu Focolare oraz zalecenia Komisji dla tego dzieła kościelnego.
W ubiegłorocznym sprawozdaniu pilotażowym, Komisja szczegółowo opisała zasadę “Sprawiedliwość i Nawrócenie”, która wyznacza ramy teologiczno-duszpasterskie, w jakich ma się poruszać Kościół na drodze nawrócenia. Tam też wyjaśniono, że na “sprawiedliwość i nawrócenie” składają się następujące cztery powiązane ze sobą filary: Prawda, Sprawiedliwość, Zadośćuczynienie, oraz Reforma instytucjonalna.
Komisja zobowiązała się do prowadzenia cyklicznie powtarzanych badań nad poszczególnymi filarami w każdej kolejnej edycji rocznego raportu. Drugi Raport Roczny przedstawia wyniki szczegółowego badania przez Komisję tematu zadośćuczynienia i jego teologiczno-duszpasterskiego fundamentu, rozumianego jako odpowiedzialność Kościoła za towarzyszenie osobom skrzywdzonym na ich drodze zdrowienia. Inspiracją do opracowania były praktyki naprawcze, które już istnieją w poszczególnych Kościołach lokalnych. Ta część raportu była również konsultowana z osobami skrzywdzonymi. Komisja utworzyła grupę fokusową, w której konsultowała się z osobami skrzywdzonymi ze wszystkich regionów (w tym również z Europy Środkowo-Wschodniej). Ich perspektywa i poglądy zostały przedstawione w specjalnej sekcji Raportu Rocznego, bezpośrednio po części dotyczącej tematu sprawiedliwości i nawrócenia. Doświadczenia, którymi się dzielą, stanowią podstawę dla analizy zawartej w niniejszym sprawozdaniu rocznym, w szczególności dla zaleceń, jakie Komisja kieruje do poszczególnych instytucji kościelnych. Konsultacja – a raczej „wysłuchanie” osób skrzywdzonych polegało na indywidualnych spotkaniach, głównie on line prowadzonych w ten sposób, aby zapewnić dyskrecję, jak również bezpieczeństwo i komfort w dzieleniu się.
W drugim Raporcie Komisji znajdujemy również informacje na temat inicjatywy Memorare, która aktualnie obejmuje ok. 20 krajów. Jej celem jest pomoc kościołom lokalnym w budowaniu systemu prewencji. Drugi Raport prezentuje również sprawozdanie finansowe dotyczące inicjatyw podejmowanych przez Komisję w 2024 r.
Reparacja/Zadośćuczynienie
W II Raporcie Rocznym przedstawiono pogłębioną analizę teologiczno-duszpasterską czym jest reparacja-zadośćuczynienie.
Papież Franciszek w swoim przemówieniu do członków Papieskiej Komisji w maju 2023 roku powiedział m.in.: „To, co się złamało, nie może pozostać w kawałkach. (…) Naprawa rozdartych tkanek historii jest aktem odkupienia, jest aktem cierpiącego Sługi, który nie uniknął bólu, ale wziął na siebie wszelką winę (por. Iz 53,1-14). To jest droga zadośćuczynienia i odkupienia: droga krzyżowa Chrystusa. (…) Teraz nadszedł czas, aby naprawić szkody wyrządzone pokoleniom przed nami i tym, którzy nadal cierpią”[1].
Pierwszym, który „czyni zadośćuczynienie” (KKK 411) jest Jezus Chrystus. On, który jest niewinny, w imieniu winnego swoją postawą „czyni zadośćuczynienie”, jest wzorem dla postępowania w sytuacji zła, jakim jest wykorzystanie seksualne ze strony osób duchownych. To zło powoduje rozłam w relacji z Bogiem i bliźnim. Zadośćuczynienie nie jest jedynie obowiązkiem pojedynczego człowieka, ale jest odpowiedzialnością całej wspólnoty, jak podkreśla Papież Franciszek w Encyklice Dilexit Nos.
Wykorzystanie seksualne, którego dokonują ludzie Kościoła wyrządza głębokie szkody tak osobie zranionej, jak i jej bliskim oraz całej wspólnocie. One powinny zostać naprawione przez słuchanie i przeproszenie osobiste i publiczne; przez zadośćuczynienie wspólnoty, które ma być niezależne od zadośćuczynienia sprawcy. Jego proces dochodzenia do tego, że zrobił krzywdę może być długi. Nie można więc uzależniać zadośćuczynienia od jego procesu nawrócenia.
Organizacja i zarządzanie różnymi elementami wydarzeń przygotowujących zadośćuczynienie jak np. spotkania ofiar z przełożonymi kościelnymi dla opowiedzenia swoich historii i/lub przyjęcia przeprosin, wymagają zaangażowania osób kompetentnych i doświadczonych w towarzyszeniu ofiarom. Rola tych osób określanych jako “referenci” lub “prokuratorzy” polega na wyjaśnianiu złożoności kościelnych postępowań dyscyplinarnych i na reprezentowaniu w nich stanowiska i interesu ofiar. Ta rola lokalnego referenta nie jest rolą procesową. Jest to rola związaną z pośredniczeniem i ułatwianiem procesu “zadość-czynienia”. Ta rola, która się już pojawia jako wsparcie dla ofiar w procesie zdrowienia będzie być może mogła stać się użyteczną figurą instytucjonalną promującą zasadę Sprawiedliwości i Nawrócenia. Rola takich osób jest jeszcze analizowana i studiowana.
W ramach zadośćuczynienia ważne jest powoływanie ośrodków wsparcia i towarzyszenia dla osób zranionych i ich bliskich, do czego wzywał Papież Franciszek.
Elementem zadośćuczynienia jest również towarzyszenie duchowe, usługi psychologiczne, psychoterapeutyczne i medyczne oraz odszkodowanie finansowe.
Ta część Raportu Rocznego kończy się słowami Papieża Franciszka z encykliki Dilexit nos, nr 186: „Duch zadośćuczynienia «zachęca nas do żywienia nadziei, że każda, nawet głęboka rana może być uleczona. Całkowite naprawienie wydaje się czasem niemożliwe, kiedy dobra albo drogie osoby są definitywnie utracone albo kiedy pewne sytuacje stały się nieodwracalne. Jednak zamiar naprawienia i uczynienia tego w sposób konkretny jest istotny dla procesu pojednania i przywrócenia pokoju w sercu» [198].”
Rekomendacje od osób zranionych w Kościele
Kilkadziesiąt osób zranionych ze wszystkich 4 regionów (kontynentów) było członkami grupy fokusowej. Wnieśli oni swój wkład w przygotowanie drugiego Raportu rocznego. W Raporcie można przeczytać jaki był cel, kryteria doboru osób oraz metodologię, w jaki sposób były przeprowadzane rozmowy – „wysłuchania”. Wyniki wysłuchań w tegorocznej grupie fokusowej pozostają w koherentnej ciągłości z całą wiedzą, jaką Komisja zebrała w swojej ponad 10-letniej działalności dzięki hojnym świadectwom osób skrzywdzonych. Zebrane wnioski potwierdzają słuszność zaleceń, jakie Komisja formułuje w obecnym Raporcie.
Oto synteza tych wniosków w poszczególnych kategoriach tematycznych:
- Odpowiedzialność instytucjonalna przełożonych kościelnych. Uczestnicy grupy fokusowej często wskazywali na braki w pełnieniu instytucjonalnej odpowiedzialności przez przełożonych. Jako szczególnie pilne wskazywano wyciąganie konsekwencji wobec biskupów i wyższych przełożonych uznanych za odpowiedzialnych za zaniedbania i krycie przypadków wykorzystania. Wskazywali na konieczność jaśniejszej procedury kanonicznej w sprawach rezygnacji lub usunięcia z urzędu w przypadkach zaniedbań i tuszowania.
- Dostęp osób skrzywdzonych do informacji. Jest to podstawowa potrzeba osób zranionych, aby otrzymywać informację co do przebiegu i sposobu procedowania ich zgłoszenia. Informowanie ma duże znaczenie dla procesu zdrowienia. Informowanie osób skrzywdzonych i aktualizacja informacji jest podstawowym obowiązkiem Kościołów lokalnych.
- Leczenie przez uznanie prawdy o błędach Kościoła. Wskazywano na konieczność, aby Kościół uznał błędy, jakie popełnił w odpowiedzi na plagę wykorzystywania seksualnego, którego się dopuścili kapłani i inne osoby zaangażowane w Kościele. Nie ma wiarygodnego procesu zadośćuczynienia bez publicznego uznania błędów.
- Niepełne rozumienie przez Kościół czym jest zadośćuczynienie. Uczestnicy grupy fokusowej mówili, iż podstawowa potrzeba nie polega na rekompensacie finansowej, lecz na uznaniu szkód, szczerych przeprosinach i znaczących działaniach mających na celu zapobieganie przyszłym krzywdom. W wielu przypadkach osoby skrzywdzone stwierdzały, że Kościół odpowiada pustymi porozumieniami i uporczywym odrzuceniem szczerej współpracy z nimi.
- Brak pomocy psychologicznej tak dla osób skrzywdzonych, jak i dla ich bliskich oraz wspólnot.
- Potrzeba, aby Kościół był bardziej skłonny do słuchania. Jest to stały i konsekwentny głos osób skrzywdzonych, by Kościół wysłuchał ich historii, by się zapoznał ze skutkami wykorzystania i nauczył się odpowiedniego języka komunikowania.
- Odpowiednie zarządzanie sprawcami. Osoby skrzywdzone zwracają uwagę przede wszystkim na to, aby wykorzystanie seksualne nie było traktowane jedynie jako grzech, ale jako przestępstwo i trapi ich niepewność, czy autorzy wykorzystania rzeczywiście przyjmują odpowiedzialność za to, co uczynili. Nie akceptują praktyki przenosin autorów wykorzystania. Komisja konsekwentnie monituje konieczność przyjęcia protokołów dotyczących zarządzania w tej materii.
- Weryfikacja wszystkich pracujących i zaangażowanych w Kościele. Dotyczy to tych osób, które pracują z dziećmi i dorosłymi bezbronnymi.
- Brak jasnych struktur kościelnych, do których można zgłaszać wykorzystanie seksualne i tworzenie przeszkód dla zgłaszania przez brak wsparcia.
- Potrzeba skutecznego przyjęcia standardów ochrony i formacji w zakresie ochrony w diecezjach. Bywa, że polityka ochrony jest tylko na papierze.
- Współpraca z osobami skrzywdzonymi i grupami wsparcia. Jako szczególnie pilna jest współpraca przy budowaniu i doskonaleniu skuteczności systemu ochrony, także przez spójność działań pomiędzy diecezjami.
- Opór wobec reform, jeśli chodzi o budowanie i wzmacnianie systemu ochrony. Uczestnicy grupy fokusowej zwrócili uwagę na to, że pomiędzy kościołami lokalnymi istnieją różnice w zaangażowaniu w ochronę, że brak jest otwarcia na ekspertów świeckich i na organizacje niezależne od Kościoła a nawet na współpracę z organami państwa. Komisja zaleca stosowanie mechanizmów gwarantujących obiektywną ocenę skuteczności działań.
- Działania odwetowe ze strony przełożonych kościelnych wobec osób zgłaszających krzywdę.
- Obwinianie osób skrzywdzonych, wykluczanie i marginalizacja faworyzowane przez kulturę milczenia. Uczestnicy grupy fokusowej mówili o istnieniu kultury milczenia, o praktyce obwiniania ofiar i stygmatyzacji społecznej, które uniemożliwiają ludziom zgłaszanie krzywdy.
- Osoby zranione żyją w Kościele często niewidoczne, niosąc swój ciężar w milczeniu.
- Brak szacunku i dyskrecji w prowadzonych postępowaniach na niekorzyść osoby skrzywdzonej. Czasami upubliczniane są dane osób skrzywdzonych bez ich zgody.
- Istnienie spraw, które nie są podejmowane. Uczestnicy grupy fokusowej mówili o przypadkach, które znają, a które nie są badane. Zwracano uwagę na wykorzystanie dorosłych bezbronnych, na wykorzystanie sióstr zakonnych.
- Płeć jako dodatkowe źródło obaw dla kobiet i dziewcząt w zgłaszaniu bycia wykorzystaną seksualnie. Podobne trudności przeżywają osoby należące do mniejszości seksualnych. Powodem tych obaw jest mocna kultura patriarchalna skupiająca się bardziej na płci lub preferencji seksualnej ofiar niż na fakcie wykorzystania seksualnego.
- Uczestnicy grupy fokusowej wyrażali niezadowolenie z powodu powolności kościelnego wymiaru sprawiedliwości.
- Brak otwartości Kurii Rzymskiej na osoby skrzywdzone. Często postrzegają oni Kurię Rzymską jako instytucję niewrażliwą na ich los.
Po dokładnej analizie uwag osób uczestniczących w grupie fokusowej, Komisja wprowadziła te ważne tematy i propozycje ulepszeń i rozwiązań do odpowiednich części raportu dotyczących poszczególnych Kościołów, które były przedmiotem badania. Wysłuchanie osób skrzywdzonych pomogło zidentyfikować kluczowe obszary wymagające uwagi i działań naprawczych ze strony biskupów i wyższych przełożonych zakonnych w Kościołach poddanych badaniu. Dzięki temu tekst raportu może być konkretnym instrumentem wspierającym konieczne zmiany w Kościołach, do których były kierowane uwagi.
Główne ustalenia i uwagi Papieskiej Komisji zawarte w drugim Rocznym Raporcie.
1. W temacie zadośćuczynienia osobom zranionym w Kościele raport wskazuje obszary, którymi Kościół powinien się zająć, aby wypełnić swoje podstawowe obowiązki wobec osób zranionych w Kościele:
(1) przyjęcie, wysłuchanie i troska;
(2) Komunikacja: publiczne i prywatne przeprosiny;
(3) wsparcie duchowe i psychoterapeutyczne;
(4) wsparcie finansowe;
(5) reformy instytucjonalne i dyscyplinarne;
(6) inicjatywy prewencyjne we wspólnocie kościelnej.
2. Komisja podkreśla znaczenie publicznego informowania o powodach rezygnacji przełożonych kościelnych lub ich odwołania, w przypadku, gdy decyzja dotyczy przypadków wykorzystania lub zaniedbań.
3. Komisja uznaje potrzebę skutecznej oceny postępów, jakich dokonują lokalne Kościoły
i zakony w faktycznym wdrażaniu polityki ochrony. Komisja podkreśla wartość stworzenia sieci akademickiej obejmującej ośrodki badawcze uniwersytetów katolickich specjalizujące się w prawach człowieka, zapobieganiu krzywdzenia i ochronie, w celu gromadzenia odpowiednich danych w krajach i regionach objętych Raportem Rocznym. Komisja zauważa, że taka sieć mogłaby przyczynić się do dywersyfikacji źródeł wykorzystywanych do celów metodyki sporządzania sprawozdania rocznego.
4. Komisja podkreśla znaczenie opracowania mechanizmu monitorowania związanego
z funkcjonowaniem systemów ochrony w Kościołach lokalnych. Spójne narzędzie monitorowania instytucjonalnego stanowiłoby cenne wsparcie w odpowiedzi na prośbę papieża Franciszka o “wiarygodny raport na temat tego, co się dzieje i co jeszcze musi się zmienić, tak aby kompetentne władze mogły podjąć działania.[2]”
5. Komisja uznaje Nuncjuszy Apostolskich za kluczowe postacie towarzyszące Kościołom lokalnym. Jako przedstawiciele Papieża znajdują się oni w uprzywilejowanej pozycji, aby zachęcać i towarzyszyć w budowaniu systemów prewencyjnych w Kościołach lokalnych. Komisja wyraża gotowość do pogłębienia współpracy z korpusem dyplomatycznym Stolicy Apostolskiej.
Podsumowanie
Roczny Raport Papieskiej Komisji, obok Uniwersalnych Wytycznych oraz projektu Memorare należy do głównych zadań wyznaczających kierunki pracy Papieskiej Komisji.
Uniwersalne Wytyczne, które w najbliższym czasie będą konsultowane w różnych Dykasteriach, i przedstawione do zatwierdzenia Papieżowi Leonowi XIV zawierają podstawowe zasady, które należy wziąć pod uwagę przy budowaniu systemu ochrony w Kościołach lokalnych, wskazują na kryteria ich wdrażania, oraz wymieniają wskaźniki które mają pomóc w okresowej ocenie działań systemu ochrony.
Projekt Memorare wspiera Kościoły lokalne we wdrażaniu Uniwersalnych Wytycznych i motu proprio “Vos estis lux mundi” (VELM), dostosowując je do specyfiki danej kultury. Pomaga na pierwszym etapie w dofinansowaniu budowy lokalnych struktur.
Raport Roczny natomiast jest dokumentacją o tym, co dzieje się w konkretnych Kościołach w obszarze ochrony dzieci i dorosłych bezbronnych. W związku z tym pełni on rolę informacyjną i ewaluacyjną we wszystkich działaniach Kościoła na rzecz ochrony. Omawiany Raport jest drugim przedłożonym przez Komisję. Komisja już przystąpiła do przygotowania trzeciego Raportu, który będzie prezentowany w przyszłym roku.
Zachęcam więc do bardziej szczegółowego z zapoznania się treściami zawartymi w II Raporcie Papieskiej Komisji. Wprawdzie każdy raport odnosi się szczegółowo do ustaleń dotyczących Kościołów, Zakonów i Dzieł poddanych badaniu, niemniej jednak zawiera również obszary i tematy, które są ważne dla całego Kościoła. W tym raporcie takim tematem uniwersalnym, z którym muszą się zmierzyć wszystkie Kościoły, jest temat zadośćuczynienia. Dlatego warto poświęcić czas na przemyślenie i zrozumienie zaprezentowanej koncepcji zadośćuczynienia.
Szczególną wartość mają przedstawione w Raporcie uwagi grupy fokusowej złożonej z osób skrzywdzonych. Kościoły, które od niedawna podjęły intensywniejszą pracę nad ochroną mogą bardzo skorzystać z przedstawionych dezyderatów osób skrzywdzonych, by nie tylko uniknąć błędów, lecz przede wszystkim wykorzystać uwagi do szkoleń personelu, który zajmuje się rozwojem systemu ochrony.
[1] Ai Membri della Pontificia Commissione per la Tutela dei Minori (5 maggio 2023)
[2] Przemówienie Papieża Franciszka do członków Papieskiej Komisji z dn. 29.04.2022.