W ostatniej części konferencji, poświęconej odpowiedzi Kościoła katolickiego w Polsce na problem wykorzystania seksualnego dzieci, jako pierwszy głos zabrał prof. Piotra Majer (UP JPII Kraków). Zaczął od porównania kar kanonicznych za przestępstwa wykorzystania małoletnich oraz kar w prawie cywilnym. Zwrócił uwagę, że choć kary kościelne wydawać się mogą niewspółmierne do popełnionego zła, to jednak pamiętać trzeba, że sprawca podlega również świeckiemu wymiarowi sprawiedliwości, a kary kościelne usytuowane SA „w innym porządku”. Kodeks Prawa Kanonicznego nie mówi o karach za grzechy, lecz za przestępstwa (które są równocześnie grzechami). Wskazał, że użyte w KPK sformułowanie przestępstwa przeciwko małoletnim jest nieostre. Zwrócił uwagę, że w niektórych sytuacjach prawo kościelne jest ostrzejsze od prawa państwowego pod względem uznawania niektórych czynów przeciw dzieciom za przestępstwa.
Przypomniał, że Stolica Apostolska zwróciła do episkopatów poszczególnych krajów o opracowanie wytycznych dotyczących postępowania kościelnego w przypadku oskarżeń duchownych o molestowanie osób małoletnich. Przygotowane przez polski episkopat wytyczne czekają na zatwierdzenie przez Stolicę Apostolską.
Ks. Majer omówił aneks do polskich wytycznych dotyczący procedury kanonicznej. Zwrócił uwagę, że przy zgłoszeniu nadużycia nie można domagać się całkowitej pewności i kompletu dowodów, jednak zarzuty powinny być prawdopodobne. Jeszcze przed rozpoczęciem postępowania należy informacje zweryfikować. Osoba oskarżająca powinna być zaproszona na rozmowę, której sposób jest bardzo istotny. Konieczna jest postawa otwartości, gotowość wysłuchania, poważnego potraktowania. To już jest pomóc osobie pokrzywdzonej. Powinny ją przeprowadzać osoby posiadające odpowiednie przygotowanie.
Należy poinformować osobę skarżącą, że ma prawo zgłosić sprawę do organów świeckiego wymiaru sprawiedliwości. Ks. Majer zwrócił uwagę, że możliwe jest w szczególnie drastycznych przypadkach uchylenie przedawnienia.
Przeprowadzenie dochodzenia wstępnego należy zlecać kapłanowi, nie osobom świeckim. Nie może on być sędzią w procesie. Można też zrezygnować z przeprowadzania dochodzenia wstępnego, gdy sprawa jest ewidentna. Celem dochodzenia wstępnego nie jest zbieranie dowodów w sprawie, lecz weryfikacja zasadności zgłoszenia i zgromadzenie dokumentacji na potrzeby ewentualnego procesu. Należy też udzielić pomocy zgłaszającemu. Nie należy wydłużać tego etapu. (zasada: sprawiedliwość spóźniona jest odmową sprawiedliwości). Procedura nie może być dla ofiary źródłem cierpienia. Ks. Majer przedstawił szczegółowo poszczególne elementy postępowania wstępnego. Przypomniał, że oskarżony korzysta w dochodzeniu z domniemania niewinności i należy dbać, aby nie ucierpiało jego dobre imię. Ordynariusz powinien ograniczyć prawo wykonywania posługi przez oskarżonego. Nie przesądza to o winie domniemanego sprawcy, lecz ma charakter zabezpieczający.
Zestawił postępowanie kanoniczne i prawo polskie. Wyjaśnił, na czym polega społeczny obowiązek zgłoszenia przestępstwa. W tym świetle polskie wytyczne nie nakazują i nie zabraniają zawiadomienia organów ścigania. Wielokrotnie zwracał uwagę na konieczność udzielania skarżącemu wieloaspektowej pomocy. Dodał, że uwolnienie spod zarzutów w świetle prawa świeckiego nie oznacza zakończenia postępowania kościelnego.
Ewa Kusz omówiła aneks dotyczący pomocy ofiarom. Zwróciła uwagę, że ofiarami są najczęściej osoby mocno związane z Kościołem i nadużycie powoduje mocne zranienie w sferze duchowej.
„Kościół pragnie być przykładem stosowania najlepszych praktyk zarówno w ochronie dzieci i młodzieży jak i w odpowiedzi na krzywdy wyrządzone przez duchownych”. Reakcją Kościoła na zjawisko wykorzystania seksualnego osób małoletnich jest poszukiwanie prawdy i sprawiedliwości
Wykorzystanie seksualne Kościół uznaje za ciężkie grzechy,
a zatem:
- Konieczne są zdecydowane reakcje dyscyplinarne wobec sprawców, którym udowodniono popełnienie takich czynów,
- Wymaga to podjęcia uzdrawiającego dzieła pokuty, zarówno przez sprawcę, jak i całą wspólnotę Kościoła,
- Należy naprawić wyrządzone krzywdy wobec ofiary i wspólnoty
- Powinno się dołożyć wszelkich starań, aby podobne sytuacje nie miały miejsca w przyszłości. (Z preambuły do Wytycznych KEP).
Wyjaśniła, jak należy rozumieć pojęcie „ofiary”. Może to być osoba małoletnia poniżej 18 roku życia. Osoba upośledzona umysłowo niezależnie od wieku. Pośrednio ofiarą jest także wspólnota. Zwróciła uwagę na problem „vulnerabili” (osób podatnych na zranienia) i osób pozostających w stosunku zależności.
Wskazała główne elementy pomocy:
- Pomoc duchowa i psychologiczna, a w razie potrzeby konsultacja prawna dla ofiary
- Pomoc duszpasterska i psychologiczna należy się również osobom z najbliższego otoczenia ofiary wykorzystania seksualnego
- Troska duszpasterska o wspólnotę, której członkiem jest ofiara.
Ofiara nadużycia seksualnego ma prawo zgłosić o wykorzystaniu seksualnym wyznaczonej osobie lub komisji, która ma obowiązek:
- Zapewnić maksymalne poczucie bezpieczeństwa
- Wykazać wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy
- Upewnić w przekonaniu, że osoby ujawniając swoje cierpienie, pomagają Kościołowi w przywróceniu naruszonego ładu moralnego
Kolejne prawa ofiary wykorzystania są następujące:
- Prawo do informacji:
- O prawie złożenia doniesienia do organów ścigania
- O tym jakie środki zapobiegawcze zostały podjęte w odniesieniu do osoby oskarżonej
- Prawo do pomocy
- Duchowej
- Psychologicznej
- Konsultacji prawnej
W przypadku osoby niepełnoletniej pomoc powinna być udzielana w ścisłej współpracy z rodzicami
Do obecności przy czynnościach wyjaśniających i procesowych zaufanej osoby.
Pomoc dotyczy nie tylko bezpośrednio pokrzywdzonych. Pomoc duszpasterska i psychologiczna należy się również osobom z najbliższego otoczenia ofiary wykorzystania seksualnego. Potrzebna jest także troska duszpasterska o wspólnotę, której członkiem jest ofiara.
E. Kusz wskazała też uwarunkowania niezbędne do wprowadzenia przepisów w życie. W tym celu należy Delegować osoby lub komisję, która będzie przyjmowała zgłoszenie i towarzyszyła ofierze w całym procesie
- Zapewnić im adekwatne przygotowanie
- Zapewnić superwizję
Przygotować duszpasterzy do towarzyszenia duchowego wiernym
Przygotowanie liderów (duchownych i świeckich) wspólnot i ruchów religijnych.
Prelegentka wskazał również, o co jeszcze należałoby zadbać:
Możliwość spotkania z przełożonym (biskupem lub przełożonym zakonnym)
- Samej ofiary i jej bliskich
- Wspólnoty lokalnej
- Jasno określić wymagania, które powinna spełniać osoba/komisja przyjmująca zgłoszenie i towarzysząca ofierze
- Określić i opublikować na stronie jednostki kościelnej, gdzie i do kogo potencjalna ofiara może się zgłosić
- Powołanie przy przełożonym komisji złożonej ze specjalistów, która będzie go wspomagała w podejmowaniu decyzji dot. zgłoszenia o wykorzystaniu seksualnym
- Stworzenie na płaszczyźnie ogólnopolskiej struktury, która kompetentnie będzie pomagała tym, którzy w diecezjach zajmują się pomocą ofiarom oraz będzie superwizowała ich pracę.
„Konkretne zasady pomocy ofiarom są bardzo potrzebne – wyznaczają one pewne standardy prawne jak należy postępować.
Istota pomocy ofiarom nie płynie jednak jedynie z przestrzegania prawa, wymaga postawy Kościoła, „oczyszczonego przez pokutę i odnowionego przez duszpasterską miłość” by każdy z nas – kto pomaga – był zdolny do wejścia w otchłań cierpienia osoby skrzywdzonej, aby pomóc.
Aneks dotyczący formacji seminaryjnej i ciągłej omówił ks. Dr. Wojciech Rzeszowski, rektor Prymasowskiego Wyższego Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Zaznaczył, że podjęcie tematu formacji kapłańskiej i zakonnej w kontekście nadużyć seksualnych wymaga osadzenia go w odpowiedniej perspektywie. Nie należy zaczynać od określania granic patologii czy opisu negatywnych przypadków, ale od zobaczenia zasadniczej przestrzeni realizacji powołania, którą jest wezwanie do życia w miłości. Wskazał, że celibat musi wyrastać z miłości, która uzdalnia do stawania się bezinteresownym darem dla Boga i drugiego człowieka. Młody człowiek, który wchodzi na drogę realizacji powołania musi być świadomy, że jest wezwany do życia w miłości w stopniu o wiele większym niż jego rówieśnicy. Dlatego formacja do życia w celibacie musi łączyć się z pogłębioną formacją ludzką, której celem jest dojrzałość osoby. „Historia kapłanów i osób zakonnych, którzy zawiedli, jest zazwyczaj historią ludzi, którzy zawiedli”.
Zwrócił uwagę, że kandydaci do kapłaństwa wchodzą z zupełnie innego świata, który odstaje od wielu stosowanych w Kościele metody formacyjnych. Ich otwartość do często brak granic. Mają doświadczenie nadużycia w bardzo wielu sferach, wynikających wynikających m. in. z nadmiernego angażowania się w przestrzeń wirtualną, doświadczenia cyberprzemocy, pornografii, uzależnienia od gier czy portali społecznościowych.
Aneks dotyczący formacji mówi o rozeznaniu stanu kandydatów. „Po ujawnieniu problemów już na początku drogi domagają się one odpowiedniej diagnozy, a w przypadkach stwierdzenia zaburzeń w sferze seksualnej lub głęboko zakorzenionych skłonności homoseksualnych, odmówienia przyjęcia do seminarium lub zakonu”. Dopełnieniem rozeznania wstępnego jest czas bezpośredniego dopuszczania do święceń kapłańskich i ślubów zakonnych. Dokument KEP mówi, że „przełożeni są zobowiązani do zbadania zdatności kandydata”. Mówi również o współpracy z psychologami.
Odwołujący się do dokumentu zwrócił uwagę, że delikatność materii, a jednocześnie ważność tematu sprawia, że problematyka formacji do dojrzałego przeżywania miłości pasterskiej, a w niej i celibatu, powinna znaleźć odbicie w całym procesie formacji, dotykając różnych jej wymiarów, zarówno pogłębionej wiedzy, zmian w sferze przeżyć i zachowań, jak i nabywania odpowiednich umiejętności.
Przyszli księża i osoby zakonne powinni także otrzymać konieczną wiedzę w zakresie odpowiedzialności prawnej i proceduralnej, na forum kościelnym i państwowym, za przestępstwa przeciw szóstemu przykazaniu Dekalogu. Mają też poznać mechanizmy działań prewencyjnych dotyczących pracy z dziećmi i młodzieżą.
Dokument KEP mówi również o profilaktyce i prewencji dotyczącej środowisk formacyjnych, wskazując, że nawet najmniejsze nadużycia w sferze seksualnej wśród formatorów seminaryjnych i zakonnych domagają się szybkiej i konkretnej interwencji wyższych przełożonych, łącznie z usunięciem takich osób z grona wychowawców.
Za ciekawą ks. Rzeszowski uznał propozycją, która nie znalazła się ostatecznie w Aneksie. Chodzi o dodatkowe badania, które można proponować w przypadku stwierdzenia faktu bycia ofiarą lub sprawcą nadużycia lub innych trudności (ze względu na poważne konsekwencje takich doświadczeń) – analiza historii rozwoju psychoseksualnego kandydata. Ze względu na formacyjną wartość takiego typu badań mogłyby one dotyczyć wszystkich kandydatów.
O. Adam Żak przedstawił dwa tematy: dokument o prewencji i Centrum Ochrony Dziecka. Dokument pt. „Prewencja nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce”, choć jest dokumentem komplementarnym w stosunku do Wytycznych, to jednak nie jest aneksem do nich. Jest to dokument samodzielny”. Powstał z potrzeby odczytania wydarzeń związanych z wykorzystaniem seksualnym – Mimo że to nie w Kościele jest najwięcej aktów wykorzystania seksualnego, to jednak Kościół został najbardziej napiętnowany – Należy przyjąć to jako wezwanie Opatrzności nie tylko do oczyszczenia, lecz także do globalnej troski o ochronę dzieci i młodzieży przed jakimkolwiek wykorzystaniem.
Celem prewencji jest wyeliminowanie ryzyka wykorzystania seksualnego w pracy duszpasterskiej, a także pomoc w ochronie granic intymności psychicznej i fizycznej oraz przyczynienie się do promocji ochrony dzieci i młodzieży w środowiskach pozakościelnych.
Dokument stwierdza, że wszystkie dzieła prowadzone przez jednostki organizacyjne Kościoła podejmujące pracę z dziećmi i młodzieżą oraz z osobami niepełnosprawnymi umysłowo i psychicznie są zobowiązane do przyjęcia i stosowania przejrzystych procedur prewencji nadużyć seksualnych. Procedury te mają być poddane jakościowej kontroli.
Każda instytucja i organizacja kościelna pracująca z dziećmi i młodzieżą powinna:
- Posiadać własny kodeks zachowań
- Organizować szkolenia dla zatrudnianych osób oraz dla wolontariuszy
- Wyznaczyć osobę godną zaufania i odpowiednio przeszkoloną jako odpowiedzialną za prewencję w danej instytucji
- Współpracować przy wdrażaniu kodeksu zachowań i procedur z rodzicami i w razie potrzeby z kompetentnymi organami państwowymi i samorządowymi.
Wychowawcy, opiekunowie i animatorzy pracy z dziećmi i młodzieżą winni:
- Otrzymać odpowiednie przeszkolenie
- Mieć zapewnioną pomoc i superwizję
- Przy zatrudnianiu przedstawić zaświadczenie o niekaralności
- Zobowiązać się pisemnie do przestrzegania kodeksu zachowań obowiązujących w danym miejscu.
Wolontariusze powinni – Znać kodeks zachowań obowiązujący w danym miejscu i zobowiązać się do przestrzegania go
- Otrzymać podstawowe szkolenie związane z ochroną dziecka
- Poznać osobę odpowiedzialną za prewencję w danej instytucji lub duszpasterstwie
Większe jednostki organizacyjne Kościoła (diecezja, prowincja zakonna) winny:
- mianować osobę odpowiedzialną za prewencję, która:
- Koordynuje działaniami prewencyjnymi w diecezji lub prowincji zakonnej
- Czuwa nad realizacją zadań prewencyjnych
- Współpracuje z Koordynatorem mianowanym przez KEP
O. Żak zwrócił uwagę, że dzieci i młodzież winny być włączone w program prewencji przez projekty szkoleniowe i pogadanki nt. ochrony granic własnej intymności. Dzieci i młodzież powinny wiedzieć o istnieniu kodeksu zachowań i znać osobę odpowiedzialną za prewencję w swoim środowisku.
Prezentując Centrum Ochrony Dziecka o. Żak powiedział, że powstało jako „zapotrzebowanie” na narzędzie do realizacji zadań wynikających z dokumentu o prewencji. Jest międzywydziałową jednostką organizacyjną Akademii Ignatianum w Krakowie. Powstało przy aprobacie KEP. Dyrektorem Centrum jest O. Adam Żak SJ, koordynator ds. ochrony dzieci i młodzieży. COD ma stronę internetową http://cod.ignatianum.edu.pl/
Jak do tej pory praca w COD jest ma charakter wolontariatu.
Cele działań Centrum to:
- Opracowanie i rozwój programów prewencji dla różnych środowisk duszpasterskich, wychowawczych i formacyjnych.
- Promocja oraz prowadzenie interdyscyplinarnych badań naukowych (w zakresie socjologii, psychologii, etyki, pedagogiki) w przedmiocie nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży.
- Działalność szkoleniowa i wychowawcza w zakresie psychologicznym, pedagogicznym i duchowym w tematyce związanej z nadużyciami seksualnymi wobec dzieci i młodzieży;
- Edukacja w zakresie zagadnień objętych celami działalności COD.
- Audyt czynników ryzyka w instytucjach wychowawczych oraz przygotowywanie koncepcji tworzenia bezpiecznego środowiska dla dzieci i młodzieży w poszczególnych placówkach duszpasterskich, wychowawczych i formacyjnych.
- Organizowanie pomocy specjalistycznej dla osób dotkniętych nadużyciami seksualnymi
- Pomoc rodzinom, społecznościom lokalnym oraz wspólnotom religijnym dotkniętym nadużyciami seksualnymi;
- Prowadzenie diagnostyki i terapii osób podejrzanych o nadużycia oraz oceny czynników ryzyka sprawców nadużyć
- Działalność na rzecz przezwyciężania trudności małżeńskich, rodzinnych wspólnotowych sprzyjających nadużyciom władzy, w tym nadużyciom seksualnym.
O. Żak wymienił działania podjęte przez COD i oraz wskazał zamierzenia. Znaazły się wśród nich:
- Kurs e-learningowy
- Międzynarodowa Konferencja
- Szkolenia
- Studia podyplomowe
- Tworzenie we współpracy z wyższymi przełożonymi zakonnymi i biskupami sieci osób odpowiedzialnych za prewencję w diecezjach i zakonach.
COD chce wpływać na zmianę mentalności, organizować współpracę oraz umacniać troskę i upowszechniać postawę pochylania się nad najsłabszymi.