Analiza wiedzy na temat ujawnionych przypadków wykorzystania seksualnego dotyczącej: okoliczności wydarzenia, charakterystyki sprawców oraz osób pokrzywdzonych przestępstwem, pozwala stwierdzić, z pełnym przekonaniem, że wśród zagrożonych wykorzystaniem lub skrzywdzonych są nie tylko osoby, których podstawową cechą jest ich małoletni wiek.
Próby ustalenia trafnej profilaktyki i działań prewencyjnych, które mają szansę spełnić swoje zadanie ochrony, domagają się wyraźnego zdefiniowana grupy, która potrzebuje szczególnej uwagi i ochrony swojego środowiska. Zauważa się, że tym, co warunkuje prawdopodobieństwo stania się ofiarą przemocy seksualnej jest, szeroko rozumiana podatność na zranienie oraz cechy funkcjonowania emocjonalnego, intelektualnego i społecznego, które decydują o praktycznej bezradność, zależności i braku samodzielności osoby.
Charakterystyka ta, w znacznym stopniu, dotyczy ogromnej części populacji osób doświadczonych różnorakimi formami niepełnosprawności. Potwierdzają to jednoznacznie wyniki badań empirycznych. Przegląd badań, zaprezentowany w 2012 roku w naukowym czasopiśmie „Lancet”, opublikowany przez Światową Organizacje Zdrowia (WHO) wskazuje, że dzieci z niepełnosprawnością intelektualną doświadczają przemocy seksualnej
i krzywdzenia przez opiekunów – w tym rodziców i krewnych – oraz przez innych dorosłych mających do nich dostęp – 4,6 razy częściej niż pełnosprawni rówieśnicy.
David Finkelhor, amerykański socjolog, jeden z pionierów badań nad wykorzystywaniem seksualnym dzieci, nazywa osoby z niepełnosprawnością intelektualną ofiarami „dostępnymi, dogodnymi i dyskretnymi”. Stwierdzenie to, wyraża trudną prawdę o obrazie osoby niepełnosprawnej, widzianej w perspektywie zamiaru sprawcy jako szczególnie podatnej na wykorzystanie seksualne z uwagi na specyficzne warunki jej funkcjonowania. Ograniczone umiejętności komunikowania się̨, utrudniające wezwanie pomocy, trudności w rozumieniu i przestrzeganiu norm społecznych, osłabiona ocena sytuacji i intencji sprawcy, niezdolność́ do unikania lub wycofywania się̨ z sytuacji krzywdzenia, wychowanie do posłuszeństwa i uległości to tylko niektóre cechy, które zapewne charakteryzują poszczególne osoby w różnym stopniu, ale jednak składają się na smutną prawdę o tym, jaki jest status społeczny i ryzyko doświadczeń wiktymizacji osób z niepełnosprawnością, zwłaszcza intelektualną.
Z badań ankietowych przeprowadzonych przez COD wśród rodziców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wynika, że ponad 70 % z nich widzi potrzebę pogłębiania wiedzy o problemie wykorzystywania seksualnego dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Rodzice często nie dopuszczają myśli, o tym, że ich dziecko może być obiektem seksualnym dla sprawcy. Oznaki w zachowaniu, które mogą świadczyć o wykorzystywaniu seksualnym, interpretują natomiast jako specyficzne dla niepełnosprawności intelektualnej.
W tej sytuacji niezwykle ważne jest sformułowanie właściwych kierunków działania: – po pierwsze analiza czynników zwiększających ryzyko przemocy seksualnej wobec osób z niepełnosprawnością w tym celu by stały się one wyznacznikiem kierunku zmian w edukacji i wychowywaniu tej grupy osób; – po drugie wzmocnienie ochraniającej roli osób najbliższych – rodziców i opiekunów – poprzez wyposażenie ich w rzetelną wiedzę o tym, jak stworzyć dziecku bezpieczne środowisko.
W ramach działań COD podjęliśmy się opracowania strategii prewencyjnych, które z założenia mają stanowić propozycję odpowiedzi na potrzebę ochrony osób z niepełnosprawnością intelektualna przed wykorzystaniem seksualnym.
Przygotowane zostały narzędzia skierowane do rodziców, opiekunów, wolontariuszy i osób zajmujących się zawodowo pracą z osobami zależnymi. Zespół projektowy, który stanowią pracownicy naukowi AIK oraz praktycy (pedagodzy, psycholodzy, wychowawcy) pracujący na co dzień z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, opracował praktyczne poradniki opatrzone tytułem NIEdostępne – NIEdogodne – NIEdyskretne, które w sposób przystępny dostarczają podstawowych informacji dotyczących seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wskazują ponadto czynniki ryzyka i czynniki, które chronią przed wykorzystaniem. Autorzy zwracają uwagę również na to, jakie zachowania dziecka niepełnosprawnego powinny zaniepokoić opiekunów. Podają praktyczne odpowiedzi na pytania: Jak osoby dorosłe chroniące dziecko powinny zareagować na symptomy wykorzystania? Jak rozmawiać z dzieckiem o jego seksualności, a jak o doświadczeniu krzywdy? Gdzie szukać pomocy w przypadku podejrzenia wykorzystania seksualnego?
Poradniki powstały w ramach projektu: System prewencji wykorzystywania seksualnego osób z niepełnosprawnością finansowanego ze środków Fundacji Św. Józefa KEP i będą dostępne bezpłatnie.
Coraz częściej specjaliści współpracujący z placówkami lub pracujący w dziennych i całodobowych ośrodkach, wspierających rozwój dzieci lub dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną, proszeni są o przeprowadzanie szkoleń zwiększających świadomość rodziców, opiekunów, a także pracowników w obszarze ochrony podopiecznych przed przemocą seksualną. Zadanie to jest niezwykle trudne ze względu na złożoność problematyki oraz brak łatwo dostępnych materiałów informacyjnych i szkoleniowych. Wychodząc naprzeciw tej potrzebie zostały przygotowane i opublikowane na stronie COD propozycje scenariuszy szkoleń, skierowanych do rodziców, opiekunów, pracowników różnych ośrodków, wolontariuszy, animatorów grup duszpasterskich. Ich zakres tematyczny zasadniczo dotyczy treści poradników: NIEdostępne – NIEdogodne – NIEdyskretne. Scenariusze te są propozycją, spotkań warsztatowych mających na celu zapoznanie uczestników z wiedzą i umiejętnościami zawartymi we wspomnianych broszurach. Zaproponowana formuła spotkań pozwala na wnikliwe przeanalizowanie tematu przez uczestników i dzielenie się doświadczeniem a ćwiczenia aktywizujące sprzyjają formułowaniu wniosków praktycznych wynikających z konkretnych doświadczeń specyficznych dla danego środowiska.
Wypracowane przez zespół projektowy materiały będą dostępne na stronie internetowej COD.
Ideą materiałów wypracowanych w ramach działań COD jest wyposażenie rodziców, opiekunów, wychowawców i wolontariuszy w wiedzę, która pomoże w taki sposób chronić dorosłych i dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, aby stały się dla potencjalnych sprawców przemocy „niedostępne, niedogodne i niedyskretne”.